‘De rechtsverhouding tot de grond in het middeleeuwse recht werd immers in de meeste gevallen gekenmerkt door een veelvuldige gelaagdheid van de zeggenschap, waarbij elke gerechtigde eyghen bezat. De hiervoor bedoelde ontwikkeling leidde er toe, dat het eyghen van de tijnsheer meer en meer verschrompelde en dat van de tijnsman de aard van een vol eyghen naderde. Enerzijds door aan het Romeinse recht ontleende termen, die niet exact konden beantwoorden aan de realiteit van de middeleeuwse verhoudingen waarop zij werden toegepast, anderzijds door revolutionaire beslissingen ter beëindiging van verbintenissen, die terecht of ten onrechte als feodaal werden aangemerkt, werden de rechtsopvolgers van de voormalige tijnsmannen eigenaren naar modern recht, terwijl de nakomelingen van de vroegere tijnsheren hun rechtsmacht verloren en uit het oude verband verdwenen.’

‘Het verschijnsel dat wij ‘rolverschuiving’ noemden, bestaat in een verandering van de rechtsverhouding ten opzichte van onroerend goed, welke zich in de loop van de geschiedenis heeft geopenbaard. De Blecourt en Van Iterson, die uitgingen van een privaatrechtelijke voorstelling, beschouwden de tijnsheer als eigenaar van de grond en de tijnsman als de zakelijk gerechtigde erfpachter; zij interpreteerden de verandering als een eigendomsverschuiving, waarbij het zakelijk gebruiksrecht van de tijnsman uitgroeide tot moderne eigendom en het eigendomsrecht van de heer geheel wegsmolt of ten hoogste nog als een grondrente overbleef.
Van der Linden daarentegen stond een publiekrechtelijke verhouding voor ogen, waarbij de tijnsheer als locale overheid percelen gronds uitgaf aan gegadigden, die belast werden met een periodieke tijnsbetaling; in deze opvatting zou de verandering niet meer zijn dan de bekende ontwikkeling van het middeleeuwse ‘eyghen’ van de tijnsman naar de moderne eigendom en de vervanging van de plaatselijke tijnsheer door latere overheden.
Van oordeel, dat het inheemse gewoonterecht in de middeleeuwen een onderscheiding in publiek- en privaatrecht niet toeliet, moeten wij beide opvattingen afwijzen, overigens met aanvaarding van de kritiek van Van der Linden op de leer van de eigendomsverschuiving. Naar onze mening kon er een pluraliteit van ‘zeggenschappen’ bestaan op eenzelfde stuk onroerend goed – bijvoorbeeld het eyghen van de leenheer, dat van de leenman-tijnsheer en dat van de tijnsman – welke ‘lagen’ de glossatoren poogden met behulp van termen uit het Romeinse recht in een systeem te ordenen. Verhelderend voor het begrip van deze problematiek is hetgeen R. Feenstra, ‘Historische aspecten van de private eigendom als rechtsinstituut’, Rechtsgeleerd magazijn Themis, 1976 265-267 schreef over de behandeling van de Libri feudorum door Pillius. Deze gesplitste eigendom naar middeleeuws inheems recht heeft op den duur plaatsgemaakt voor de ongesplitste eigendom van het gerecipieerde Romeinse recht en tenslotte voor de eigendom naar modern recht. Het ligt ook voor de hand, dat hierbij het ‘eyghen’ van de oorspronkelijk ‘laagstgerechtigde’, die immers de meest onmiddellijke beschikking over de grond had, als eigendom overbleef. Het ‘eyghen’ van de leenheer stierf weg toen de leenhulde een loutere formaliteit was geworden en het ‘eyghen’ van de tijnsheer verdween tengevolge van de geldontwaarding.‘

Een voorbeeld uit vele biedt een oorkonde van 7 september 1269, waarin graaf Floris V van Holland aan zijn neef Simon van Teilingen land bij Waddinxveen, met de rechtsmacht en de tienden, in leen gaf. Dit lant, aldus de graaf, sal hi houden van mi te rechten lien ende erfelike bezitten ende mach dat eyghen vercopen of hi wille (Van der Linden, De cope. Bijdrage tot de rechtsgeschiedenis van de openlegging der Hollands-Utrechtse laagvlakte (Assen 1956) 85-86). Hoewel Simon dus leenman van de graaf was, mocht en kon hij dat eyghen vercopen. Hiermee werd bedoeld dat hij het land in zijn geheel of in delen aan een of meer derden mocht verkopen of uitgeven. Er ontstond zo een gelaagheid van rechten, met aan de top de graaf, hieronder zijn leenman Simon van Teilingen en hier weer beneden de verkrijgers van (delen van) de grond. Privaatrechtelijk kregen de verkrijgers van die grond een recht dat de eigendom nabij kwam, publiekrechtelijk werden zij onderworpen aan de rechtsmacht van Simon van Teilingen. Ook het leenverband van deze laatste met de Hollandse graaf was publiekrechtelijk van aard.
Het is duidelijk dat het begrip eyghen hier gebruikt werd in een betekenis die niets van doen heeft met de modernrechtelijke eigendom.

Naar boven ▲